Pilotażowe zwalczanie niecierpka gruczołowatego w gminie Wisła

prof. ATH dr hab. Damian Chmura, dr Tomasz Beczała

Pilotażowe zwalczanie niecierpka gruczołowatego w gminie Wisła

Współcześnie poza kryzysem klimatycznym, fragmentacją siedlisk oraz zanieczyszczeniem środowiska poważnym zagrożeniem dla rodzimej przyrody są inwazyjne gatunki obcego pochodzenia. To takie gatunki roślin, zwierząt bądź grzybów, które zostały zawleczone lub świadomie wprowadzone przez człowieka na nowy dla nich teren. Co roku w okresie lata opinia publiczna jest alarmowana poparzeniami powodowanymi przez pochodzący z Kaukazu barszcz Sosnowskiego, bodaj najbardziej znany gatunek obcy, zwany też „zemstą Stalina”. Jednak obcych gatunków, które mają charakter inwazyjny, tzn. poza obcym pochodzeniem, cechuje je gwałtowne rozprzestrzenianie się, a przez to stwarzanie zagrożenia dla różnorodności biologicznej, człowieka i gospodarki jest znacznie więcej. Baza danych obcych gatunków na stronach Instytutu Ochrony Przyrody liczy 1787 pozycji (stan na wrzesień 2021 r.). Ich liczba rośnie systematycznie, chociaż, zgodnie z art. 120 ust. 1 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, zabrania się wprowadzania do środowiska przyrodniczego oraz przemieszczania w tym środowisku roślin, zwierząt lub grzybów gatunków obcych. Niedawno została uchwalona i podpisana przez Prezydenta RP ustawa o gatunkach obcych. Ze względu na negatywne konsekwencje obecności inwazyjnych gatunków obcych w naszym środowisku należy je usuwać i znaleźć metody jak najefektywniejszego zwalczania lub kontroli ich populacji.

Na terenie nadleśnictwa Wisła w Wiśle Malince prowadzone jest zwalczanie niecierpka gruczołowatego w ramach ogólnopolskiego programu pilotażowego zwalczania gatunków obcych. W ramach projektu, w całym kraju, łącznie w 66 lokalizacjach, zespoły ekspertów reprezentujących konsorcjum w składzie: Uniwersytet Śląski w Katowicach, Akademia Pomorska w Słupsku, Instytut Technologiczno-Przyrodniczy w Falentach oraz firma Eco Future Tomasz Mroczkowski, testują metody zwalczania wybranych inwazyjnych gatunków obcych takich jak rdestowce: ostrokończysty, sachaliński i czeski, barszcze Sosnowskiego i Mantegazziego, kolczurka klapowana, tawuła kutnerowata, niecierpek pomarańczowy i gruczołowaty. Ten ostatni rośnie masowo w niektórych miejscach na terenie Wisły, głównie w dolinie rzecznej. Generalnie na Pogórzu Cieszyńskim w dolinach rzecznych niecierpek jest rośliną częstą.

Skąd pomysł, aby zwalczać niecierpka gruczołowatego? Niecierpek ten jest jednoroczną rośliną zielną pochodzącą z rejonu Himalajów. Do Polski jak i do Europy został introdukowany pod koniec XIX wieku, jako roślina ozdobna i miododajna. Po introdukcji, w dalszej ekspansji pomogły mu: balistyczne rozsiewanie diaspor, czyli tzw. autochoria, polegające na rozrzucaniu nasion podczas gwałtownego pękania owoców nawet do ok. 5-7 metrów, możliwość transportu nasion z nurtem rzek i potoków oraz wyrzucanie odpadów roślinnych, zawierających nasiona, przez właścicieli ogrodów.  Niecierpek osiąga nawet 3 metry wysokości. Wzniesiona łodyga rośliny jest pojedyncza lub w górnej części rozgałęziona, w dolnej bezlistna, prześwitująca, czerwono nabiegła i błyszcząca. Lancetowate lub eliptyczne liście niecierpka gruczołowatego są brzegiem ostro i drobno piłkowane, ułożone na łodydze naprzeciwlegle lub po trzy w okółkach. Różowe lub purpurowe, a czasem białe kwiaty, przypominające hełm angielskiego policjanta, są zebrane po kilka-kilkanaście w skrócone, wzniesione grona, wyrastające z kątów liści.

Jedna roślina niecierpka gruczołowatego, rozmnażającego się wyłącznie generatywnie, potrafi wyprodukować nawet około 800 nasion. Gatunek ten nie rozmnaża się wegetatywnie, lecz po zgryzieniu przez zwierzęta (lub po ścięciu albo skoszeniu) roślina łatwo się odradza. Nawet po wyrwaniu roślin z ziemi na łodydze mogą wykształcić się wtórne korzenie przybyszowe i roślina może się na nowo zakorzenić.

Niecierpek gruczołowaty w Polsce rośniej najczęściej przy brzegach cieków, wkraczając do zbiorowisk szuwarowych i ziołoroślowych, a także zbiorowisk porastających kamieńce nadrzeczne. Jest też składnikiem runa leśnego, w szczególności w podmokłych łęgach olszowych, łęgach wierzbowo-topolowych i zaroślach wierzbowych, a także w buczynach i w zdegenerowanych grądach. Spotykany jest też, choć rzadziej, na śmietniskach, przydrożach oraz w uprawach rolnych. Szybki wzrost siewek niecierpka gruczołowatego powoduje, że gatunek ten skutecznie konkuruje z innymi roślinami o światło i składniki mineralne w glebie wypierając inne rośliny. Z powodu bogatego w cukry nektaru oraz wielkich ilości pyłku niecierpek gruczołowaty może skutecznie rywalizować z rodzimymi gatunkami roślin o zapylacze. Niestety staje się to ze szkodą dla owadów zapylających, choćby dla objętych ochroną gatunkową trzmieli. Ciasne kwiaty uszkadzają ciała tych owadów powodując utratę pokrywających je włosków i tym samym zaburzając ich termoregulację i narażając na atak pasożytów: grzybów i bakterii.

W eliminacji niecierpka gruczołowatego można stosować różne metody, jednak skuteczność części z nich wymaga sprawdzenia w warunkach lokalnych. Wskazanie najbardziej efektywnych metod zwalczania możliwych do zastosowania w Polsce w przypadku kilku wybranych inwazyjnych gatunków obcych jest przedmiotem projektu Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska pn. „Opracowanie zasad kontroli i zwalczania inwazyjnych gatunków obcych wraz z przeprowadzeniem pilotażowych działań i edukacją społeczną”, którego realizacja jest współfinansowana ze środków Unii Europejskiej.

W Wiśle działania pilotażowe prowadzone są w obrębie obszaru NATURA 2000 i Parku Krajobrazowego Beskidu Śląskiego, na terenie nadleśnictwa Wisła. Testowana jest tutaj metoda mechaniczna, polegająca na koszeniu i wyrywaniu roślin z 4- i 5-krotnym powtórzeniem w ciągu roku. Zamysł tej metody polega na tym, aby usunąć rośliny przed zakwitnięciem i wydaniem nasion. Zabiegi powtarzane przez kilka lat powodują wyczerpanie glebowego banku nasion. Wczesną wiosną należy usunąć suchą biomasę po zeszłorocznych niecierpkach, co znacznie przyspiesza wschodzenie siewek. Rośliny należy usuwać w całości, przed porą kwitnienia, poprzez ich wyrywanie z podłoża lub koszenie kosą spalinową lub ręczną. Zabieg wyrywania nie tylko pozwala na usunięcie rośliny, ale również powoduje spulchnienie gleby, co sprzyja kiełkowaniu kolejnych nasion. Wykaszanie roślin należy stosować w przypadku ich zwartego występowania, gdy nie występują gatunki cenne (np. chronione) oraz jeśli niecierpki rosną na zboczach, np. na stromych brzegach rzek czy jezior, i wyrywanie roślin może na tyle naruszyć spójność gleby, że zachodzi prawdopodobieństwo powstania erozji wodnej (spłukiwania luźnej, wierzchniej warstwy gleby przez wody opadowe). Wyrywanie powinno się stosować w przypadku pojedynczego występowania roślin a także jeśli rosną one w sąsiedztwie cennych lub chronionych gatunków. Główne zabiegi usuwania roślin należy przeprowadzić od maja do połowy września. Termin wykonania poszczególnych zabiegów zależy od warunków meteorologicznych, a tym samym od tempa rozwoju populacji niecierpka na danym terenie. Wyrywając roślinę należy starać się usunąć ją wraz z korzeniami. Nie powinno się pozostawiać wyrwanych roślin na ziemi, gdyż jak wspomniano mogą one wytworzyć korzenie przybyszowe na łodydze i ukorzenić się, zwłaszcza, gdy w danym roku jest dużo opadów. Po usunięciu niecierpka praktycznie nie ma potrzeby prowadzenia żadnych działań renaturyzacyjnych ani rekultywacyjnych. Wystarczy zaufać przyrodzie i zdać się na potencjał regeneracyjny zbiorowisk roślinnych, które kolonizuje niecierpek gruczołowaty.

Czy uda się zwalczyć niecierpka w wybranej lokalizacji lub trzeba będzie zmienić metodę? To okaże się dopiero w przyszłym roku, gdy będzie można ocenić rezultaty obecnych zabiegów. W każdym razie zwalczanie inwazyjnych gatunków obcych jest koniecznością a nie tylko ciekawym eksperymentem.